Plutyńska ze Szczepanowskich Eleonora (1886–1969), malarka, profesor tkactwa w Akademii Sztuk Pięknych (ASP) w Warszawie. Ur. 12 XI w Wiedniu, była córką Stanisława Szczepanowskiego, publicysty i pioniera przemysłu naftowego w Galicji, oraz Heleny z Wolskich. Dzieciństwo spędziła we Lwowie i w Małopolsce Wschodniej, w r. 1902 ukończyła celująco naukę w lwowskiej szkole Wiktorii Niedziałkowskiej. Po poślubieniu Antoniego Plutyńskiego (zob.) rozpoczęła w r. 1904 w Krakowie naukę malarstwa na Wydziale Artystycznym Wyższych Kursów dla Kobiet im. Adriana Baranieckiego, gdzie kształciła się z przerwami do ok. 1910 r. Nauczycielem jej był Józef Siedlecki, u którego w pierwszym roku nauki otrzymała nagrodę za namalowanie «en grisaille» gipsowego odlewu ręki. Mieszkając stale w Galicji, odbywała wraz z mężem wiele podróży zagranicznych; zwiedzała muzea Niemiec, Austrii, Włoch, Belgii, Holandii, Anglii i Francji. Ok. r. 1910 zapisała się w Paryżu do pracowni malarstwa Olgi Boznańskiej przy Académie de la Grande Chaumière. Prócz studiów z natury kopiowała też wówczas obrazy wielkich mistrzów: Van Dycka i Rembrandta. Studia we Francji przerwał P-iej wybuch pierwszej wojny światowej; wróciła wraz z mężem do kraju, gdzie we Lwowie, w Lublinie i w Warszawie uczestniczyła w l. 1914–20 w akcji niepodległościowej. W tym okresie tylko sporadycznie zajmowała się sztuką; m. in. w czasie pobytu w Lublinie wykonała olejne szkice architektury Starego Miasta.
Po ustaniu działań wojennych P. zamieszkała na stałe w Warszawie i zapisała się do nowo otwartej Szkoły Sztuk Pięknych (SSP). Początkowo studiowała malarstwo u Karola Tichego, ale coraz więcej interesowała się architekturą wnętrz i tkaniną. Zaczęła pracować nad kilimami w pracowni Józefa Czajkowskiego, później uczestniczyła w zajęciach z projektowania tkanin w pracowni Wojciecha Jastrzębowskiego, a w warsztatach tej pracowni w ćwiczeniach praktycznych z tkactwa, kilimkarstwa i farbiarstwa. Profesorami jej byli również Tadeusz Pruszkowski i Karol Stryjeński. W r. 1926 zapisała się do pracowni malarstwa Edwarda Trojanowskiego, wkrótce jednak zrezygnowała na studiach z przedmiotów dodatkowych, wybierając jako przedmiot specjalizacji tkactwo. Jak sama pisała po latach, na drogę tę skierowały ją «porównania ze sztuką huculską, ze starymi kilimami ludowymi, z poważną Sztuką Wschodu». Dążyła do opanowania sztuki «barwienia naturalnego, do ręcznego przędzenia surowej wiejskiej wełny, do komponowania w materiale». Jej próby opracowania tkaniny bezpośrednio w warsztacie, bez pomocy jakichkolwiek rysunków technicznych, stały się sensacją studentów warszawskiej Szkoły. Próby te podejmowała P. jeszcze przed Międzynarodową Wystawą Sztuki Dekoracyjnej w Paryżu w r. 1925, na której wśród prac studentów warszawskiej SSP znalazł się jej kilim Ludziki.
P. była jedną z inicjatorek i współzałożycielką spółdzielni zdobniczej «Ład» i została – zresztą wraz z mężem – członkiem jej pierwszej Rady Nadzorczej, występując w niej jako reprezentantka studentów. Nadała «Ładowi» kierunek i ideologię; wyniki jej doświadczeń nad farbiarstwem roślinnym i technicznymi możliwościami tkactwa «przyczyniły się wybitnie do kształtowania charakteru nowego typu tkaniny, zwanej ‘ładowską’». P. uczestniczyła we wszystkich wystawach «Ładu», m. in. w Wystawie Tkanin Europy Północnej i Wschodniej w Paryżu i w Wystawie Sztuki Polskiej w Brukseli w r. 1927, w Warszawie w lokalu firmy «Z. Szczerbiński i S-ka» w r. 1928, na Powszechnej Wystawie Krajowej w Poznaniu w r. 1929; pokazała tam kilim płochowy Kwiaty, w r. 1933 w Moskwie, w r. 1936 na wystawie X-lecia «Ładu» w salach Instytutu Propagandy Sztuki (IPS) w Warszawie, gdzie otrzymała nagrodę. W IPS wystawiała jeszcze w r. 1938 kilimy Kwiaty i Kwadraty. Ponadto w r. 1939 wystawiała w Sztokholmie oraz na Wystawie Światowej (World’s Fair) w Nowym Jorku.
W r. 1934 z inicjatywy Zakładu Etnologii Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i Wileńskiego Tow. Popierania Przemysłu Ludowego P. podjęła opiekę nad tkactwem ludowym na Polesiu i na Wileńszczyźnie. Wędrowała wówczas od wsi do wsi po Grodzieńszczyźnie, poszukując starych zapomnianych technik tkackich i współpracując z tkaczkami wiejskimi nad odtworzeniem tych technik. Tak powstały słynne «peretyki» i «perebory» poleskie, czyli tkaniny lniane, których wzory tworzono przez specjalne przebieranie nitek osnowy wątkiem czarnym, czerwonym lub kasztanowym. W tym okresie dokonała też P. – jak sama mówiła – «najważniejszej pracy swego życia», niezwykle ciekawego odkrycia zanikającej techniki słynnych niegdyś podwójnych «dywanów» grodzieńskich. Eksponowane wśród wyrobów «Ładu» dywany wykonane techniką podwójną uzyskały dla P-iej i jej zespołu złoty medal na Międzynarodowej Wystawie Sztuki i Rzemiosł w Berlinie w r. 1938. Swoje doświadczenia P. rozpowszechniła przez opublikowanie m. in. artykułu O kilimach i tkactwie („Haft, Strój i Koronka” 1930 z. 2), czy też streszczenie referatu Czy zachowanie form sztuki ludowej – czy raczej zachowanie treści („Sprawozdanie ze Zjazdu Tow. Popierania Przemysłu Ludowego” Wil. 1937).
Okupację niemiecką przeżyła P., razem ze swą siostrą Wandą Szczepanowską, częściowo w Warszawie, częściowo w Zalesiu pod Warszawą, oddzielona od przebywającego za granicą męża. Opiekowała się wówczas chorą przyjaciółką, malarką Zofią Baudouin de Courtenay, i sporządzała na użytek lepszych czasów notatki o problemach sztuki i tkaniny. Jakkolwiek wojna przerwała jej właściwą działalność artystyczną, gdyż tkactwo uprawiała wtedy zarobkowo, P. uczestniczyła jednak w październiku 1943 w pierwszej wystawie Salonu Sztuki «Nike» w Warszawie, pokazując tam dywany Sokółka. Po wojnie powróciła do przerwanej pracy. Nie zważając na zniszczenia i nie istniejącą praktycznie komunikację, wyruszyła na Białostocczyznę w okolice Sokółki, gdzie udało jej się odszukać niektórych spośród ludzi, z którymi współpracowała przed wojną, i odtworzyć zespół tkacki. W krótkim czasie podjęła znowu, tym razem na zlecenie Min. Kultury i Sztuki (Departamentu Plastyki i Sztuki Ludowej, później Biura Nadzoru i Estetyki Produkcji, a wreszcie Instytutu Wzornictwa Przemysłowego i «Cepelii»), swoją pracę na wsi.
W okresie powojennym powstało w zespole P-iej kilkaset tkanin autorskich, sygnowanych i datowanych nieraz inicjałami tkaczek, rzadziej samej P-iej. Wystawiała je m. in. na I i II Wystawie Przemysłu Lekkiego i Rękodzieła Artystycznego w Muzeum Narodowym w Warszawie w l. 1946–8 oraz na Wystawie Polskiego Przemysłu Artystycznego w Związku Radzieckim, Belgii i Holandii. Opublikowała wówczas artykuły o tkaninie podwójnej („Architektura” 1947 nr 2 oraz Dywany ziemi białostockiej i sokolskiej, „Problemy” 1950 nr 6). W r. 1952 P. otrzymała I i II nagrodę za indywidualną tkaninę podwójną Rycerze oraz sześć tkanin wykonanych w zespole na pierwszej Ogólnopolskiej Wystawie Architektury Wnętrz i Sztuki Dekoracyjnej w Warszawie. W t. r. opublikowała artykuł O dawnych dywanach Wschodu („Przemysł Włókienniczy” 1952 nr 1). W r. 1955 brała udział w wystawach z okazji X-lecia PRL, gdzie pokazała tkaninę podwójną Zwierzę oraz z okazji Międzynarodowego Festiwalu Młodzieży, gdzie uzyskała II nagrodę jako kierowniczka zespołu tkaczek. W r. n. wystawiła na XXX-lecie «Ładu» kilimy Kwadraty i Koziołki oraz cztery makaty podwójne. Kilka tkanin podwójnych wystawiła również w Londynie na wystawie polskiej sztuki ludowej (Exhibition of Polish Folk Art).
Będąc od stycznia 1946 zastępcą profesora w Warszawskiej Wyższej Szkole Sztuk Plastycznych, po jej połączeniu z ASP, P. prowadziła nadal zajęcia i w r. 1956 otrzymała nominację na profesora nadzwycz. na kierunku tkackim. Do r. 1962, czyli do swego odejścia w wieku 76 lat na emeryturę dla zasłużonych, kierowała w ASP katedrą tkactwa ręcznego przy Wydziale Malarstwa. Metodę nauczania wyprowadziła ze swych doświadczeń przedwojennych i współpracy z «Ładem». Studentki, które kształciły się pod jej kierunkiem, od początku były wdrażane do komponowania tkaniny wprost na warsztacie tkackim. Specyficzny styl pracy dydaktycznej sprawił, że uczennice P-iej, prócz indywidualnej pracy artystycznej, były przygotowane do podjęcia pracy z tkaczkami wiejskimi i umiały tworzyć we współpracy z nimi oryginalne kompozycje. Wychowankami P-iej były m. in. Barbara Falkowska, Jolanta Owidzka, Krystyna Wojtyna-Drouet, Maria Chojnacka-Gontarska, Barbara Latocha, Hanna Czajkowska, Alicja Francman.
W r. 1957 P. zdobyła II nagrodę na II Wystawie Architektury Wnętrz w Warszawie, a wraz z całym polskim zespołem – złoty medal na XI Triennale w Mediolanie. Opublikowała Wspomnienia o Helenie Bukowskiej („Przem. Lud. i Artyst.” 1957 nr 1–2). Napisała też rozdział O starych podwójnych tkaninach Sokółki, Augustowa i Białegostoku i o podwójnych tkaninach współczesnych do książki „Tkanina polska” (Red. K. Piwocki, W. 1959). W r. 1960, wystawiając z grupą «Powiśle», pokazała kolekcję własnych tkanin podwójnych: Rycerza, Janosika, Festiwal, Kwadraty, Trójkąty – oraz cztery tkaniny wykonane z zespołem. W r. 1962 wystawiała na XV Festiwalu Sztuk Plastycznych w Sopocie, w r. 1963, w związku z wystawą: Sztuka Użytkowa – Polskie Dzieło Plastyczne w XV-lecie PRL, otrzymała nagrodę I stopnia ministra Kultury i Sztuki za tkaniny podwójne Trójkąty rubinowe i Abrakadabra oraz za całokształt działalności. W r. 1964 opublikowała wspomnienie o Wojciechu Jastrzębowskim („Przegl. Artyst.” 1964 nr 5). W r. 1965 wzięła udział w wystawie objazdowej Polskiej Współczesnej Tkaniny Artystycznej w Oslo, Kopenhadze, Lipsku, Karl-Marx-Stadt, Pradze i Lutz oraz w wystawie Współczesna Tkanina Polska w Mannheim, Eindhoven, Arnheim i St. Gallen. W r. 1966 pokazywała swe prace na XIX Festiwalu Sopockim (Podkowy) oraz na I Warszawskim Festiwalu Sztuk Pięknych (Hokus Pokus, Król). Z okazji osiemdziesiątej rocznicy urodzin otrzymała nagrodę ministra kultury i sztuki. Wreszcie w r. 1967 wystawiła na 40-lecie «Ładu» kilimy: Kwadraty i Jelonki, dywan Trójkąty rubinowe i narzutę Zielony mrok, oraz w r. 1969 na Ogólnopolskiej Wystawie Sztuki Użytkowej z okazji XXV-lecia PRL – Kwadraty.
Najbardziej charakterystycznym dla tkanin P-iej był rytmiczny układ zgeometryzowanych elementów zamkniętych bordiurą. Bordiura ta, często bardzo misterna, otaczała pole środkowe utrzymane w układzie kwadratów, trójkątów lub szachownic. Układ ten powtarzała artystka kolejno w technice kilimu i żakardu (w okresie międzywojennym), w tkaninie podwójnej (w latach trzydziestych i w okresie powojennym). Tkaniny P-iej, poza kilimami, są najczęściej dwubarwne, co w wypadku tkaniny podwójnej wypływało z warunków technicznych (podwójna osnowa i wątek). W zestawieniach kolorystycznych dominowały kontrastowe połączenia koloru czerwonego z niebieskim lub zielonym, fioletowego z żółtym. Zdarzały się też tonacje zimne. P. zmarła 23 III 1969 w Warszawie i została pochowana na cmentarzu w Wilanowie.
Odznaczona była m. in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Polonia Restituta (Odrodzenia Polski) (1928, 1955). Potomstwa nie pozostawiła.
W r. 1970 miała miejsce w Muzeum Historii Włókiennictwa w Łodzi wielka wystawa pośmiertna: «Eleonora Plutyńska i jej krąg». Prace P-iej znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, w Muzeum Historii Włókiennictwa w Łodzi, w Instytucie Wzornictwa Przemysłowego w Warszawie i w Muzeum Kultur Ludowych w Młocinach koło Warszawy (rekonstrukcja dywanu grodzieńskiego), w Min. Kultury i Sztuki, w Min. Spraw Zagranicznych oraz w Muzeum Sztuki w Skopje, do którego P. ofiarowała w r. 1964 tkaninę podwójną Król, i w muzeach sztuki ludowej w kilku miastach w Stanach Zjednoczonych, a ponadto w zbiorach prywatnych.
Fot. z r. 1909 w układzie Maryli Wolskiej oraz fot. z lat sześćdziesiątych w zbiorach PSB; – Artyści plastycy okręgu warszawskiego ZPAP. 1945–1970; – Huml I., E. Plutyńska, „Projekt” 1967 nr 3 s. 15–20; taż, Polska sztuka stosowana XX wieku, W. 1978; Kondratiukowa K., Eleonora Plutyńska i jej idee, Ł. 1974 (bibliogr.); Piwocki, Hist. Akad. Sztuk Pięknych w W.; Pol. życie artyst. w l. 1915–39; „Przegl. Artyst.” 1970 nr 3 (55) (Grabowski J., W poszukiwaniu zaginionego piękna, Wspomnienia uczniów E. P-iej, Huml I., Kronika życia i twórczości E. P-iej, Piwocki K., E. Plutyńska); – Rocznik CBWA, 1956, 1957, 1958, 1959–1960–1961, 1962, 1963–1964, 1965–1966–1967; – „Stolica” 1969 nr 17; „Życie Warszawy” 1969 nr 73, 77; – Zarząd Gł. ZPAP: Dział ewidencji, ankieta personalna P-iej; – Dokumenty Salonu Sztuki «Nike» z l. 1943–1951 w posiadaniu Karola Thorka z Warszawy; Prace malarskie, notatki, listy, pamiątki i dokumenty rodzinne w posiadaniu bratanicy P-iej Krystyny Szczepanowskiej-Miklaszewskiej z Warszawy; – Surdacka A., Eleonora Plutyńska. Życie i działalność (Praca magisterska pisana przy katedrze historii sztuki nowoczesnej KUL pod kierunkiem doc. Jacka Woźniakowskiego, 1977, mszp. w posiadaniu Krystyny Szczepanowskiej-Miklaszewskiej, bibliogr.); – Informacje Krystyny Szczepanowskiej-Miklaszewskiej.
Maria Zakrzewska